Stosownie do art. 991 § 1 kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Przy obliczaniu zachowku dolicza się także do spadku fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie.
Przy obliczaniu zachowku dolicza się także do spadku, mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Można spotkać się ze stanowiskiem, że kwoty wynikające z dyspozycji wkładem na wypadek śmierci także należy uwzględniać przy obliczaniu zachowku. Sytuacja beneficjenta zapisu bankowego jest podobna do sytuacji obdarowanego darowizną.    Odmienne stanowisko, sprowadza do stwierdzenia, że do dyspozycji wkładem wypadek śmierci nie mają zastosowania przepisy  Kodeksu cywilnego o doliczaniu darowizn do spadku oraz o zaliczeniu darowizny na zachowek i o  odpowiedzialności obdarowanego wobec uprawnionego do zachowku oraz art. 1039 o zaliczeniu darowizn na poczet schedy spadkowej.

Ustawodawca kategorycznie wskazał (art. 56 ust. 5 ustawy Prawo bankowe), że kwota wypłacona w wyniku dyspozycji wkładem na wypadek śmierci nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. Jeśli  zatem wolą ustawodawcy byłoby, aby kwoty wynikające z zapisu bankowego były uwzględniane przy obliczaniu zachowku, zostałoby to wyraźnie wskazane w ustawie.

Pomimo dużego podobieństwa do klasycznej darowizny, dyspozycja wkładem na wypadek śmierci nie jest tożsama z darowizną, czyli umową pomiędzy darczyńcą a obdarowanym.

Pomimo tych argumentów Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 września 2017 roku, sygn. akt V CSK 50/17 – przyjął, odmiennie niż sądy pierwszej i drugiej instancji, stanowisko dominujące w literaturze przedmiotu, tj. stanowisko, że kwoty wynikające z dyspozycji wkładem na wypadek śmierci należy uwzględnić przy obliczaniu zachowku.

Sąd Najwyższy uzasadniając swoje stanowisko stwierdził, iż zgodnie z art. 1039 § 1 ustawy Kodeks cywilny w razie dziedziczenia ustawowego i działu spadku między zstępnymi albo zstęp-nymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba  że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Chociaż powołany przepis stanowi jedynie o darowiznach, to – jak zauważa Sąd Najwyższy – powszechnie przyjmuje się, że w zasadzie chodzi o wszystkie nieodpłatne przysporzenia, które za życia spadkodawcy wyszły z jego majątku i przeszły na spadkobiercę. Przez użyte w art. 1039 § 1 ustawy Kodeks cywilny określenie „darowizna” należy – w ocenie Sądu Najwyższego – rozumieć wszelkie przysporzenia dokonane przez spadkodawcę pod tytułem darmym, ma ono zatem szersze znaczenie niż określenie „darowizna” uregulowana w art. 888 usta-wy Kodeks cywilny. W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał, że dyspozycja wkładem na wypadek śmierci należy do czynności o charakterze darmym w rozumieniu przyjętym na płaszczyźnie art. 1039 § 1 ustawy Kodeks cywilny.

Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy,  w sprawie o sygnaturze akt III CZP 57/22 (dawniej III CZP 52/21), uchwała z 27 kwietnia 2022 r. Zdaniem Sądu Najwyższego kwota objęta przewidzianym w art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe pisemnym poleceniem złożonym bankowi przez posiadacza rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej dotyczącym dokonania – po jego śmierci – wypłaty określonej kwoty pieniężnej na rzecz wskazanych przez niego osób: małżonka, wstępnych, zstępnych, lub rodzeństwa (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci), nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową w rozumieniu art. 1039 par. 1 k.c.

 

To drugie stanowisko wydaje się właściwe co najmniej z dwóch powodów:

Po pierwsze dyspozycja wkładem na wypadek śmierci jest w przeciwieństwie do umowy darowizny czynnością jednostronną, a nie tak jak darowizna umową, czyli czynnością dwustronną.

Po drugie dyspozycja na wypadek śmierci może być w każdym czasie przez posiadacza rachunku zmieniona lub odwołana na piśmie (art. 56 ust. 3 ustawy Prawo bankowe), podczas gdy darczyńca może odwołać darowiznę, jedynie jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 ustawy Kodeks cywilny), a darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych (art. 896 ustawy Kodeks cywilny)

Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci jest instytucją prawa bankowego, nie można jej jednak analizować z pominięciem przepisów prawa spadkowego. Ustawa Prawo bankowe stanowi, iż kwota wypłacona w wyniku dyspozycji wkładem na wypadek śmierci nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku.

Zatem kwoty wynikające z zapisu bankowego nie powinny być uwzględniane przy obliczaniu zachowku. Nie podlega zaliczeniu na schedę spadkową kwota pieniężna z rachunku bankowego objęta wypłatą na wypadek śmierci w pisemnym poleceniu złożonym bankowi, która przysługuje małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu.