Prawa i obowiązki rodziców dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej

Dziecko pozostaje aż do uzyskania pełnoletności pod władzą rodzicielską. Władza rodzicielska przysługuje co do zasady obojgu rodzicom. Władza ta obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.

W sytuacji kiedy wymaga tego dobro dziecka, sąd rodzinny może orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia.

Sąd opiekuńczy może w szczególności zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.Ustanowienie pieczy zastępczej stanowi daleko idącą ingerencję  sądu rodzinnego we władzę rodzicielską  Zgodnie  z art. 32 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców.

Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu, choć przypadku pilnej konieczności, na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, możliwe jest umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej na podstawie umowy zawartej między rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej rodziny lub miejsce prowadzenia rodzinnego domu dziecka. O zawartej umowie starosta zawiadamia niezwłocznie sąd.

Najważniejszym elementem pieczy zastępczej jest „bieżąca piecza nad dzieckiem”.

Piecza nad osobą dziecka obejmuje jego wychowywanie, kierowanie oraz zapewnienie dziecku odpowiednich warunków bytowych, troskę o zdrowie i bezpieczeństwo dziecka ( A. Zieliński, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2011, s. 193).

Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka. zatem z samego faktu ustanowienia pieczy zastępczej nie wynika opieka prawna nad dzieckiem, która może powstać na podstawie orzeczenia sądu. Jeżeli zostanie ustanowiona na rzecz rodziców zastępczych, to tym samym ulegnie poszerzeniu ich zakres praw i obowiązków wobec dziecka.

W sytuacji gdy sąd ograniczy rodzicom władzę rodzicielską przez umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej, to rodzice są nadal uprawnieni i zobowiązani do decydowania o istotnych  sprawach  dziecka.

Istotne sprawy dziecka to w szczególności: wybór kierunku kształcenia, zgoda na leczenie lub przeprowadzenie zabiegu, zwrócenie się do sądu o wyrażenie zgody na odrzucenie w imieniu małoletniego spadku, a po jej uzyskaniu, odrzucenie w imieniu dziecka spadku, złożenie wniosku o orzeczenie o niepełnosprawności, złożenie wniosku o wydanie paszportu czy dowodu osobistego. Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem jej zawieszenie. Zawieszenie będzie uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie.

Rodzice dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej mogą wnioskować do sądu rodzinnego o przywrócenie im władzy rodzicielskiej, jeśli ustały przyczyny dla których sąd zaingerował w jej zakres. W sytuacji ustania przyczyny, która była podstawą ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej, tylko sąd rodzinny może władzę rodzicielską przywrócić.

Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności bezpośredni kontakt rodzica z dzieckiem i dziecka z rodzicem (np. odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd rodzinny ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem.  Sąd rodzinny może w szczególności zakazać spotykania się z dzieckiem, zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd, ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość, zakazać porozumiewania się na odległość. Gdyby utrzymywanie kontaktów rodziców  biologicznych z dzieckiem zagrażało dobru dziecka lub je naruszało, sąd opiekuńczy może zakazać kontaktów rodzica z dzieckiem. W sytuacji braku porozumienia pomiędzy rodzicem zastępczym a rodzicem biologicznym, co do sposobu kontaktów z dzieckiem, możliwe jest wystąpienie do sądu z wnioskiem o uregulowanie  tych kontaktów.

Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej nie zwalnia rodziców z obowiązku alimentacji na jego rzecz. Ograniczenie, zawieszenie czy pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje  w żaden sposób ustania obowiązku alimentacyjnego rodzica wobec dziecka.

Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Dochodem dziecka nie będzie świadczenie na pokrycie jego kosztów utrzymania w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka, które jest finansowane ze środków budżetu państwa.

Sprawa o alimenty może zakończyć się zasądzeniem od rodziców żądanej kwoty alimentów na rzecz dziecka, które będą płatne do rąk opiekuna zastępczego lub Dyrektora placówki, chyba że sąd postanowi inaczej. Rodzic zastępczy lub Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie powiatu obowiązanego do finansowania pobytu dziecka w pieczy zastępczej, są uprawnieni aby wystąpić do sądu z pozwem o alimenty przeciwko rodzicom dziecka.

W razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego (np. podwyższenia alimentów). Fakt uzyskania przez dziecko pełnoletności nie oznacza, że obowiązek alimentacyjny rodziców wygasa. Istotny jest nie tyle wiek uprawnionego do alimentów, ile sytuacja w jakiej się znajduje, w szczególności okoliczność, że nie jest jeszcze w stanie samodzielnie się utrzymać np. nadal kształci się i nie ma wyuczonego zawodu.